Een zwangerschap komt tegenwoordig al lang niet meer als een verrassing. Dankzij anticonceptie is het mogelijk om te vrijen zonder een kind te verwekken. Er zijn veel verschillende voorbehoedsmiddelen. De meeste daarvan zijn bedoeld voor gebruik door de vrouw. In deze tekst leest u alles over de verschillende soorten anticonceptie en hoe u ze gebruikt.

Anticonceptie is een methode om een ongeplande zwangerschap te voorkomen. Dat kan op verschillende manieren. Sommige voorbehoedsmiddelen (barrièremiddelen) zorgen ervoor dat het sperma de baarmoeder niet kan bereiken. Andere voorbehoedsmiddelen zorgen ervoor dat de condities in de vrouwelijke geslachtsorganen veranderen, waardoor een zwangerschap niet mogelijk is.

Grofweg kunnen we anticonceptie opdelen in een twee hoofdsoorten: hormonale voorbehoedsmiddelen en niet-hormonale voorbehoedsmiddelen. Daarnaast is er nog een derde optie: definitieve anticonceptie (sterilisatie).

Hormonale anticonceptiemiddelen

• De anticonceptiepil

De anticonceptiepil is een van de meest gebruikte voorbehoedsmiddelen. De pil werkt op basis van hormonen. Bij de meeste pilsoorten gaat het om een combinatie van de vrouwelijke geslachtshormonen oestrogeen en progestageen. Deze stoffen zijn zo gedoseerd dat ze de ovulatie remmen, waardoor er geen eitje vrijkomt. Daarnaast veranderen de hormonen de structuur van het baarmoeder(mond)slijmvlies. Spermacellen kunnen zo moeilijker doordringen tot de baarmoeder en een eventueel bevrucht eitje kan zich niet innestelen.

Soorten anticonceptiepillen
Er zijn verschillende soorten anticonceptiepillen waaruit u kunt kiezen. Dat kan soms wat verwarring geven.

• Eenfasepil: Bij deze pilsoort hebben alle tabletten in de strip dezelfde samenstelling. Iedere pil bevat dus dezelfde dosering van de werkzame stoffen.
• Bevat de eenfasepil minder dan 30 microgram oestrogeen, dan noemen we dat een sub-30-pil.
• Bevat de pil 30 tot 50 microgram oestrogeen, dan is het een sub-50-pil.

Hoe minder oestrogeen een pil bevat, hoe minder kans hij geeft op bijwerkingen.

• Meerfasenpil: Bij deze pilsoort verschilt de dosering van de werkzame stoffen onderling. De ene pil bevat wat meer oestrogeen of progestageen dan de andere. De meerfasenpil bootst de natuurlijke hormoonhuishouding van een menstruatiecyclus na. De verschillen in dosering zijn te herkennen aan de verschillende kleurtjes van de tabletten.

• Minipil: Er zijn ook anticonceptiepillen die slechts één hormoon (progesteron) bevatten. Deze zogenaamde minipillen zijn lichter, geven minder kans op bijwerkingen en mogen ook gebruikt worden als u borstvoeding geeft.

Anticonceptiepil gebruiken
De anticonceptiepil is een zeer betrouwbaar voorbehoedsmiddel, mits u het op de juiste manier inneemt. Het gebruik van de pil verschilt per soort. Bij de meeste pillen neemt u gedurende 3 weken iedere dag 1 tablet in. Daarna volgt een zogenaamde stopweek: 7 dagen waarin u geen pil slikt. Tijdens deze week komt er een bloeding op gang die lijkt op een menstruatie, maar die over het algemeen vrij licht is. Dit wordt een onttrekkingsbloeding genoemd. U bent tijdens de stopweek ook beschermd tegen een zwangerschap.Er zijn ook pillen waarbij er geen stopweek is. U slikt dan iedere dag een pil totdat de stip leeg is en gaat dan direct verder met de volgende strip. Afhankelijk van de pilsoort komt er dan toch een onttrekkingsbloeding op gang. De anticonceptiepil is snel uitgewerkt. Als u stopt met het gebruik van dit anticonceptiemiddel, bent u vrijwel direct weer vruchtbaar.

Anticonceptiepil voor andere doeleinden
Soms slikken vrouwen de pil om een andere reden dan geboortebeperking. Bijvoorbeeld omdat ze last hebben van menstruatiestoornissen, zoals hevige bloedingen, veel menstruatiepijn of een zeer onregelmatig menstruatiepatroon. De pil vervangt de natuurlijke menstruaties door een milde, regelmatige onttrekkingsbloeding, waardoor deze klachten verminderen.

Vrouwen die de pil slikken, kunnen hun menstruatie verschuiven. Dat kan bijvoorbeeld handig zijn als u geopereerd moet worden, op vakantie gaat, een sportwedstrijd heeft of als de menstruatie om een andere reden ongelegen komt.

Noodanticonceptiepil
De noodanticonceptiepil is niet hetzelfde als een reguliere anticonceptiepil. De zogenaamde ‘morning-afterpil’ is uitsluitend bedoeld om een zwangerschap na onbeschermde geslachtsgemeenschap te voorkomen. De noodanticonceptiepil bevat een bepaalde hoeveelheid hormonen die de eisprong remmen en/of voorkomen dat een bevrucht eitje zich innestelt. Hierdoor kan er geen zwangerschap ontstaan. De tablet moet echter wel zo snel mogelijk worden ingenomen: bij voorkeur binnen 12 uur, maar in ieder geval binnen 3 tot 5 dagen na de onbeschermde geslachtsgemeenschap.

Prikpil
Vrouwen die het lastig vinden om iedere dag een pil te moeten slikken, kunnen kiezen voor een prikpil. Hierbij worden de hormonen in het lichaam geïnjecteerd, waarna er gedurende 12 weken geen zwangerschap kan ontstaan. De prikpil wordt toegediend door een arts of verpleegkundige.

Anticonceptiestaafje
Een hormoonimplantaat bestaat uit een klein staafje dat onder de huid in de bovenarm wordt geplaatst. Het implantaat geeft iedere dag een kleine dosis hormonen af. Hierdoor bent u 3 jaar lang continu beschermd tegen het ontstaan van een zwangerschap. Het anticonceptiestaafje wordt aangebracht door een arts of verpleegkundige.

Anticonceptiepleisters
Bij het gebruik van een anticonceptiepleister worden de hormonen via de huid opgenomen in het bloed. De pleister wordt eenmaal per week vervangen. Na drie weken volgt een stopweek. Tijdens deze week komt er een onttrekkingsbloeding op gang.

Vaginale ring
Een vaginale ring geeft hormonen af aan het slijmvlies van de vagina. De ring blijft drie weken zitten, waarna er een stopweek volgt. De ring is gemakkelijk in te brengen en weer te verwijderen. De handeling is te vergelijken met het inbrengen van een tampon.

Spiraaltje met hormonen
Een spiraaltje wordt ook wel Intra Uterine Device (voorwerp in de baarmoeder) of IUD genoemd. Het bestaat uit een klein, kunststof ankertje dat door een arts in de baarmoeder wordt geplaatst. Het spiraaltje geeft iedere dag een kleine hoeveelheid progestageen af. Hierdoor bent u continu beschermd tegen een zwangerschap. Het hormoonspiraaltje moet na 5 jaar vervangen worden.

Niet-hormonale anticonceptiemiddelen
Er zijn ook manieren om een zwangerschap te voorkomen zonder gebruik te maken van hormonen. Barrièremiddelen zoals een condoom of pessarium zijn daar heel geschikt voor. Een ander niet-hormonaal anticonceptiemiddel is het koperspiraaltje. Niet-hormonale anticonceptiemiddelen geven geen bijwerkingen en kunnen veilig gebruikt worden door vrouwen die borstvoeding geven.

Barrièremiddelen: Een barrièremiddel voorkomt dat de zaadcellen de baarmoeder bereiken. Deze voorbehoedsmiddelen vormen letterlijk een barrière tussen het sperma en de baarmoeder.

Er zijn verschillende soorten:

• Condoom: Het condoom is vooralsnog het enige niet-definitieve anticonceptiemiddel dat bedoeld is voor een man. Condooms zijn veilig zolang ze worden gebruikt volgens de aanwijzingen. Het voordeel van een condoom is dat dit voorbehoedsmiddel ook beschermt tegen een soa (seksueel overdraagbare aandoening, oftewel geslachtsziekten). Condooms zijn er in vele soorten en maten. Kies een variant die goed past en die prettig voelt.
• Vrouwencondoom: Het vrouwencondoom bestaat uit een soort zakje met een rubberen ring. U brengt het condoom (tot maximaal 24 uur) voor de geslachtsgemeenschap aan in de vagina. U hoeft de seksuele handelingen er dus niet voor te onderbreken, wat bij het gebruik van een mannencondoom wel zo is. Het vrouwencondoom beschermt ook tegen soa’s.
• Pessarium: Een pessarium is een rubberen kapje dat over de baarmoedermond wordt geplaatst. Dit mag vanaf 2 uur voor de geslachtsgemeenschap. Gebruik het pessarium altijd in combinatie met een zaaddodende pasta. Na de geslachtsgemeenschap moet het pessarium nog 6 uur in de vagina worden gehouden. Pas dan is het zeker dat alle zaadcellen zijn gedood en kan het kapje veilig worden verwijderd.
• Koperspiraaltje: Een koperspiraaltje is een klein, ankervormig voorwerp dat in de baarmoeder wordt geplaatst. Het spiraaltje geeft continu een kleine hoeveelheid koper af. Dit maakt zaadcellen inactief, waardoor er geen bevruchting kan plaatsvinden. Een koperspiraaltje beschermt op die manier zo’n 5 tot 10 jaar tegen een ongewenste zwangerschap. Het spiraaltje wordt in de baarmoeder gebracht door een arts.

Definitieve anticonceptie
Een definitieve vorm van anticonceptie is sterilisatie. Bij deze operatieve ingreep wordt de vruchtbaarheid definitief beëindigd. U kunt na de sterilisatie in principe dus geen kinderen meer krijgen. Een sterilisatie is daarom alleen bedoeld voor mensen die geen kinderwens (meer) hebben. Zowel de man als de vrouw kan zich laten steriliseren.

Sterilisatie bij de man
Bij een vasectomie (sterilisatie van de man) worden de zaadleiders doorgesneden. Hierdoor bevat het sperma geen zaadcellen meer en kan er geen bevruchting ontstaan. De operatie wordt uitgevoerd door een uroloog.

Sterilisatie bij de vrouw
Als een vrouw kiest voor sterilisatie, worden de eileiders afgesloten. Hierdoor kunnen vruchtbare eitjes niet meer in contact komen met de zaadcellen. Tegenwoordig voert een uroloog deze operatieve ingreep alleen nog uit via 2 kleine sneetjes in de buikwand (laparoscopie).

Een sterilisatie gebeurt zowel bij de man als bij de vrouw poliklinisch. U kunt dus dezelfde dag weer naar huis.

Een andere manier om niet zwanger te worden, maar dan zonder het gebruik van reguliere voorbehoedsmiddelen, is periodieke onthouding. Hierbij wordt uitgerekend wanneer een vrouw vruchtbaar is. Tijdens de vruchtbare periode wordt er niet, of met een barrièremiddel (condoom of pessarium) gevreeën. Er zijn verschillende manieren methoden om de vruchtbare periode van een vrouw te berekenen:

Temperatuurmethode
Rond de eisprong stijgt de lichaamstemperatuur van een vrouw een fractie. Door dagelijks de temperatuur op te meten, kan een persoonlijk vruchtbaarheidsprofiel worden uitgerekend. Er zijn speciale thermometers en computertjes verkrijgbaar die de berekening maken. Maar deze methode kan ook handmatig worden uitgevoerd.

Om de temperatuurschommelingen nauwkeurig in kaart te kunnen brengen, moet er iedere dag op dezelfde tijd worden getemperatuurd. Wijkt u hier vanaf, dan kan de lichaamstemperatuur al weer veranderd zijn, waardoor het meetresultaat minder betrouwbaar is. Ook factoren als het drinken van alcohol, te weinig slapen of teveel stress kunnen de meetresultaten beïnvloeden.

Cervixslijmmethode
Rond de eisprong verandert de samenstelling van het baarmoederslijmvlies. Door het slijm uit de vagina dagelijks te bestuderen, kan worden opgemaakt of een vrouw vruchtbaar is of niet. Het is niet altijd even gemakkelijk om de verschillen in het slijmvlies op te merken.

Kalendermethode
Bij een regelmatige cyclus komt ook de eisprong (en daarmee de vruchtbare periode) op gezette tijden. Door het patroon van de cyclus bij te houden op kalenderbasis, kan op een gegeven moment de vruchtbare periode worden voorspeld. Een onregelmatige cyclus maakt het veel lastiger om de vruchtbare periode in kaart te brengen.

Bij het gebruik van anticonceptiemiddelen kunnen risico’s en bijwerkingen verbonden zijn. Deze verschillen per voorbehoedsmiddel.

Risico’s en bijwerkingen van de hormonale anticonceptiemiddelen
Voorbehoedsmiddelen op basis van hormonen kunnen bijwerkingen geven. De bekendste bijwerkingen van hormonale anticonceptiemiddelen zijn:

• Licht bloedverlies buiten de menstruaties om (doorbraakbloedingen of ‘spotting’)
• Hoofdpijn
• Gespannen of pijnlijke borsten
• Gewichtstoename
• Vasthouden van vocht
• Stemmingswisselingen

Bijwerkingen die zelden voorkomen, maar wel ernstig zijn, zijn onder andere kanker en trombose. Vrouwen die de pil slikken of andere vormen van hormonale anticonceptie gebruiken, hebben een licht verhoogde kans op het ontstaan van deze aandoeningen. Vrouwen die ouder zijn dan 35 jaar en roken, hebben echter een grotere kans op deze bijwerkingen. Hen wordt afgeraden om hormonale anticonceptie te gebruiken. Dat geldt ook voor vrouwen die lijden aan bepaalde aandoeningen of die bepaalde medicijnen slikken.

Hormonale anticonceptiemiddelen vergeten
Hormonale anticonceptiemiddelen zijn alleen betrouwbaar als ze zeer nauwkeurig worden gebruikt. Bent u bijvoorbeeld vergeten om de pil in te nemen, een nieuwe ring of pleister aan te brengen? Dan kan het zijn dat u niet meer optimaal beschermd bent tegen een zwangerschap. Dat is ook het geval als u de pil heeft uitgebraakt of als de pleister per ongeluk los is geraakt. Het lichaam heeft de werkzame stoffen dan misschien niet voldoende kunnen opnemen. In de bijsluiter van het product staat wat u precies moet doen als deze situatie zich voordoet.

Hormonale anticonceptiemiddelen en borstvoeding
De hormonen in anticonceptiemiddelen zijn ook niet altijd geschikt voor vrouwen die borstvoeding geven. Vooral anticonceptiemiddelen die het oestrogeenhormoon bevatten, verminderen aanvankelijk de productie van moedermelk. Gebruik deze anticonceptiemiddelen daarom liever niet tijdens de eerste zes weken dat u borstvoeding geeft.

Een minipil met alleen progesteron heeft geen effect op de productie van moedermelk. Deze pil kunt u wel gebruiken als u borstvoeding geeft. Dat geldt ook voor een spiraaltje. Dit voorbehoedsmiddel kan echter pas vanaf 4 tot 6 weken na de bevalling worden geplaatst.
De hormonen die u binnenkrijgt kunnen overgaan in de moedermelk en zo het kind bereiken. Dat is niet per se schadelijk voor het kind.

Risico’s en bijwerkingen van niet-hormonale anticonceptiemiddelen
Het gebruik van niet-hormonale anticonceptie geeft weinig tot geen risico’s of bijwerkingen. Het plaatsen van een koperspiraaltje kan pijnlijk zijn. Sommige vrouwen met een koperspiraaltje hebben bovendien last van zwaardere menstruaties.

Een sterilisatie is een operatieve ingreep. Hier zijn de gebruikelijke risico’s van een operatie aan verbonden.

De betrouwbaarheid van barrièremiddelen vermindert aanzienlijk als de condoom of het pessarium niet goed worden gebruikt. Een condoom kan bijvoorbeeld scheuren, een pessarium kan verschuiven. Het gebruik van bepaalde medicijnen kan bovendien het materiaal van het voorbehoedsmiddel aantasten waardoor het minder betrouwbaar is. Lees altijd goed de handleiding voordat u deze anticonceptiemiddelen gaat gebruiken.

Risico’s en bijwerkingen van alternatieve anticonceptiemethode
De betrouwbaarheid van de alternatieve anticonceptiemethode periodieke onthouding is (veel) minder groot dan die van reguliere anticonceptiemiddelen. Bij de kalender- en temperatuurmethode moeten de gegevens zeer nauwkeurig worden bijgehouden. Voor de cervixslijmmethode geldt dat het slijmvlies niet altijd gemakkelijk te beoordelen is. Daar komt bij: spermacellen kunnen enkele dagen overleven in de baarmoeder. Als de periodieke onthouding te laat wordt ingezet, bestaat er dus kans dat er een eitje bevrucht wordt.
Bij het gebruik van periodieke onthouding als anticonceptiemethode raken er meer vrouwen per ongeluk zwanger dan bij het gebruik van reguliere anticonceptiemiddelen.